نگاهی اجمالی به استان قم
حرم حضرت معصومه(س)
موقعیت جغرافیایی
استان قم یکی از ۳۱ استان ایران است که در مرکز این کشور و در جنوب استان تهران، شمال استان اصفهان، شرق استان مرکزی و غرب استان سمنان واقع شده است. استان قم از نظر وسعت پس از استان البرز کوچک‌ترین استان ایران است. مرکز استان، کلان‌شهر قم است. این استان در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده است و آب و هوای گرم و خشک دارد.
استان قم با وسعت 11238 کیلومتر مربع در کریدور مرکزی ایران بین مختصات جغرافیایی 50 درجه و 6دقیقه تا51 درجه و 58 دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ و 34درجه و 9 دقیقه تا 35 درجه و 11 دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا واقع شده است و دارای جمعیتی بالغ بر 000/300/1 هزار نفر می‌باشد. این استان با دارا بودن ویژگی‌های خاص فرهنگی، زیرساخت‌های مناسب و منابع لازم، چشم انداز روشنی را در افق توسعه 1404 ترسیم نموده است.
جنوب و غرب استان پوشیده از کوه‌های مرتفع است و آب و هوای معتدل دارد. مناطق شرقی، مرکزی و شمالی استان نیز پوشیده از بیابان‌های وسیع است که بزرگ‌ترین آنها دشت مسیله است.
مهم‌ترین عامل مؤثر بر وضع اقتصادی استان، صنعت گردشگری و به ویژه توریسم مذهبی است و دلیل آن وجود حرم فاطمه معصومه(س) و مسجد جمکران و تعداد زیادی از مزارهای امام‌زاده‌ها و علویان در استان است که در تمام فصول سال، پذیرای زاِیران بسیاری از نقاط مختلف ایران و سایر کشورها است که این امر موجب رونق بازار کار و خدمات در این شهر شده است.
تاریخچه
محدوده وسیعی از استان قم دارای آثار تمدن قدیمی قمرود است و عناصری را از روزهای اولیه حضور تمدن در خود حفظ کرده است. اولین نیایش‌گاه‌های باستانی در فلات ایران در این منطقه ساخته شده‌اند. برخی از مورخان بنای اولیه شهر قم را به اسکندر، بهرام گور، طهمورث، لهراسپ، قباد ساسانی، یزدگرد سوم و چند تن دیگر، نسبت داده‌اند و در این مورد اختلاف نظر وجود دارد.
باستان‌شناسانی چون رومن گیرشمن، قم را قدیمی‌ترین منطقه‌ای می‌داند که انسان در آنجا استقرار یافته و تمدن‌های اولیه را پی‌ریزی کرده‌اند. نتایج جدید باستان‌شناسی نیز قدمت قم را به بیش‌از ۷۰۰۰ سال پیش می‌رسانند.
باستان‌شناسان ادعا می‌کنند به علت وجود رودخانه اناربار و وجود شاهراه مواصلاتی منطقه قم از دوران‌های اولیه تاریخی میزبان تمدن‌های شکوفایی بوده است.
آب و هوا
استان قم با توجه به اختلاف زیاد ارتقاء (از ۸۰۰ تا ۳۳۰۰ متر) از سطح دریا، دارای اقلیم‌های متفاوت و متنوع است که عبارتند از:
اقلیم گرم و خشک، اقلیم نیمه‌خشک اقلیم، مدیترانه‌ای اقلیم، نیمه‌مرطوب.
شهرستان‌ها
استان قم تنها یک شهرستان دارد. شهرهای قم، جعفریه (جعفرآباد)، کهک، دستجرد، سلفچگان و قنوات از مهم‌ترین شهرهای استان به شمار می‌روند.
کهک: یکی از بخش‌های استان قم است که در جنوب این استان قرار دارد و فاصله مرکز بخش (کهک) تا قم 30 کیلومتر است. سابقه بخشداری کهک به بیش از 70 سال می‌رسد و از نظر جمعیت بعد از بخش مرکزی در مکان دوم قرار دارد. این بخش دارای دو دهستان کهک و فردو و 18 روستا است. به غیر از مناطق ییلاقی، وجود آثار متنوع در منطقه نشان از قدمت و پیشینه تاریخی و فرهنگی شهر کهک دارد و هر یک عامل مهمی برای جذب گردشگران و زائران است.
خلجستان: با مرکزیت دستجرد، یکی دیگر از بخش‌های استان قم است که در جنوب این استان قرار دارد و فاصله مرکز آن تا شهرستان قم 55 کیلومتر است. این بخش دارای دو دهستان (دستجرد و قاهان) و 64 آبادی است. محور فعالیت‌های اقتصادی مردم منطقه کشاورزی و بیشتر به صورت کاشت درختان سردسیری و انواع صیفی‌جات است. به غیر از کشاورزی مراکز اقتصادی دیگری نظیر ناحیه صنعتی خلجستان، دامداری صنعتی و سنتی، وجود بیش از 100 واحد مرغداری و گلخانه کوثر با 27 واحد فعال در زمینی به وسعت 220 هکتار از دیگر منابع اقتصادی منطقه است.
جعفریه(جعفرآباد):جعفرآباد یکی از بخش‌های استان قم می‌باشد و مرکز آن شهر جعفریه در 35 کیلومتری شمال غربی قم است. این بخش در مسیر راه ارتباطی استان‌های غربی و مرکزی کشور قرار دارد. از جاذبه‌های طبیعی این بخش، روستاهای خوش آب و هوای طغرود، دولت آباد و گلستان را می‌توان نام برد.
سلفچگان: بخش سلفچگان یکی از بخش‌های قم می باشد که حدود 10 هزار نفر جمعیت و تا مرکز شهرستان 40 کیلومتر فاصله دارد. این بخش دارای دو دهستان راهجرد و نیزار می‌باشد. بخش سلفچگان با داشتن منطقه ویژه اقتصادی و شهرک صنعتی از اهمیت خاصی برخوردار است. در این منطقه که حدود 2 هزار هکتار وسعت دارد، بیش از 60 کارخانه و بخش‌های اقتصادی فعالیت می‌کند.
قنوات: یکی از دو شهر بخش مرکزی است که در 8 کیلومتری شمال غربی شهر قم واقع شده است. یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی قنوات را می‌توان کویر عنوان کرد که علاقه‌مندان فراوانی را به سوی خود جلب می‌کند.
زبان‌ها و لهجه‌ها
زبان مردم قم از دیرباز، فارسی با لهجه قمی بوده است که امروزه به لهجه فارسی تهران نزدیک شده است. هم‌چنین بسیاری از مردم با زبان ترکی آذربایجانی با انواع لهجه‌های آن سخن می‌گویند. هم‌چنین عربی در بخش‌هایی از شهر قم با لهجه عراقی نیز گویش می‌شود. هم‌چنین زبان ترکی خلجی در بخش خلجستان، لری بختیاری و کردی نیز در استان گویش ور دارد.
اهالی قم از نژاد آریایی هستند و از برخی اقوام ایرانی چون عرب‌ها ، ترک ها و بختیاری ها در این منطقه زندگی می‌کنند.
امامزادگان شهر قم
* امامزاده احمد بن اسحاق
این زیارتگاه در میدان كهنه قم در جوار امامزاده شاهزاده حمزه قرار دارد. امامزاده «احمدبن اسحاق» یكی از نوادگان امام هفتم (ع) به شمار می‌رود. بنای این بقعه در سال 1317ق درهنگام سلطنت مظفرالدین شاه بازسازی شده است، اما اصل بنا به دوران پیش از صفویه تعلق دارد كه به دستور شاه تهماسب صفوی به دست تعمیر و تزیین سپرده شد.
* مجموعه چهل اختران
این زیارتگاه در شهر قم قرار دارد و مدفن موسی مبرقع(ع) فرزند امام محمدتقی(ع) و امامزاد گان دیگر است. به همین دلیل در صحن بزرگ این مجموعه سه زیارتگاه به اسامی امامزاده موسی مبرقع(ع)، چهل اختران و امامزاده زید(ع) قرار دارد. این زیارتگاه در میان مردم به نام «چهل اختران» شهرت دارد.
امامزاده موسی مبرقع(ع): به نظر می‌رسد كه بنای ساختمان این زیارتگاه از آثار قبل از صفویه باشد. اما اكنون اثری ازگذشت زمان بر چهره آن مشاهده نمی‌شود و درآن عملیات تجدید بنا صورت می‌گیرد. این بنا مدفن موسی مبرقع فرزند امام جواد(ع) است.
چهل اختران: تاریخ بنای این بقعه سال 950ق آمده است. بانی آن شاه طهماسب صفوی و اسم معمار هنرمندش «استاد سلطان قمی» از مشاهیر معماری دوره صفویه به شمار می‌رود. نام این استاد در زیارتگاه ضبط شده است. در سال 953ق به دستور شاه طهماسب صفوی سقفی بسیار مرتفع از آجر بر این بقعه زده شد. در این مكان قبور جمعی از سادات و امامزادگان از جمله فرزندان و اولادان امام موسی مبرقع(ع) جای دارد. می‌گویند در این بقعه چهل زن، چهل مرد و بیست و پنج كودك، در مجموع صد و پنج نفر، دفن شده‌اند.
امامزاده زید( ع): بنای این امامزاده عمارتی است كه گنبدی كوچك از آجر به شكل كلاه‌خود بر فراز آن به چشم می‌خورد وبه سده 9ق تعلق دارد. این مكان مدفن یكی از نوادگان امام زین العابدین(ع) است.
* امامزاده سلطان محمد شریف
این زیارتگاه مدفن یكی از نوادگان امام چهارم، در محله‌ای به همین نام در شهر قم قرار دارد. معماری بنا به سده نهم و دهم قمری و شاید اندكی فراتر تعلق دارد كه چند دهه پیش ویران و به جای آن گنبد مرتفعی بنا شد. تنها اثر باقی مانده از معماری قدیم، لوح كاشی فیروزه‌ای رنگ مرقد است كه از سده هفتم و هشتم به جا مانده است.
* امامزاده سید سربخش
امامزاده سید سربخش در شرق شهر قم مقابل چهل اختران قرار دارد و مدفن یكی از نوادگان امام جعفر صادق(ع) است. بنای این امامزاده از آثار نیمه دوم سده 8ق. است. به استناد كتیبه موجود، این بنا به دستور «غیاث الدین امیرمحمد» از بزرگان خاندان علی صفی و فرمانروایان قم بنیاد شد. تزیینات گچبری بنا از آثار «علی بن محمد بن ابی شجاع» هنرمند بزرگ آن دوران است.
* شاهزاده ابراهیم
بقعه شاهزاده ابراهیم (ع) نزدیك امامزاده علی بن جعفر (در بهشت) قراردارد. این بقعه مدفن یكی از نوادگان امام هفتم و بنای كنونی آن متعلق به اوایل سده 9ق. است. نمای بیرونی بنا هشت گوشه است و گنبد هرمی شانزده تركی دارد.
* امامزاده شاهزاده ابواحمد
این زیارتگاه درفاصله بین «چهارامامزاده» و «شاهزاده سید علی» در شهر قم قرار دارد و مدفن ابواحمد محمد بن حنیفه یكی از نوادگان حضرت علی(ع) است. در این بنا آثار هنری در برگیرنده گچبری و كاشی كاری قابل مشاهده است.
* شاه حمزه(ع)
مزار شاه حمزه كه آن را متعلق به حمزه فرزند امام موسی كاظم(ع) می‌دانند، بنایی متعلق به نیمه نخست سده 10ق است و نزدیك میدان كهنه شهر قم قرار دارد. سبك بنای این مزار، مشابه بنای حرم حضرت معصومه(س) با ابعاد كوچك است.
بنا، مركب از دو بقعه است كه در برابر آنها، صحنی به طول وعرض 32 و 15 متر قرار دارد. این صحن را «میرزا علی اصغر امین السطانِ صدراعظم» زمانی كه از صدارت بركنار شد و در قم اقامت گزیده، بنا نمود. بنا نمونه‌ای خوب از سبك معماری وتزیین آن دوره به شمار می‌رود. گنبد امامزاده به ارتفاع ده متر، به شكل حلزونی یعنی تركیبی از مخروط وگنبد و از آثار اوایل سده حاضر است.
* امامزاده شاهزاده جعفرغریب
این آرامگاه كه مدفن یكی از نوادگان حضرت امام كاظم(ع) است، در شرق شهر قم قرار دارد. در وسط بقعه این زیارتگاه، مرقدی با پوشش كاشی از آثار دوره فتحعلی شاه قاجار به جای مانده است.
* امامزاده شاه جمال
این زیارتگاه دارای بقعه و گنبدی كوچك و چندین اتاق است. چهارجانب بقعه، با چهار ایوان احاطه شده است. بنای زیارتگاه چهارگوش است و بر فراز بقعه گنبدی مشاهده می‌شود كه از عرق چینی كوتاه با آجر و خشت تشكیل شده ودر مركز آن گنبد كوچك شلجمی، آراسته به كاشی دیده می‌شود.
آب انبار كوچكی توسط «علی خان سنقری» نایب الحكومه قم در كنار این زیارتگاه بنا شده است. این بنا كه ساختمان آن را متعلق به دوره قاجار می دانند، برسر راه جاده اراك قراردارد.
* امامزاده عبدالله
این بنا نزدیك قلعه صدری قرار دارد و منسوب به یكی از نوادگان امام سجاد(ع) است. بر فراز بقعه این زیارتگاه، ایوانی الحاقی قرار دارد كه قسمتی از آن، نزدیك درگاه، به شیوه معرق، كاشی كاری شده و احتمالاً به دوره قبل از حكومت قاجار تعلق دارد.
* امامزاده علی بن جعفر(ع)
امامزاده علی بن جعفر مشهور به «در بهشت» در شرق شهر قم قرار دارد. بنا هشت وجهی با گنبد دو پوشش هرمی شكل، به اوایل سده 8ق تعلق دارد كه در دوره قاجار ایوان و بیوتاتی بدان اضافه شد. این امامزاده مدفن «علی بن جعفر» فرزند امام صادق(ع) است. این بقعه پس از آستانه مقدسه بربقیه اماكن و مقابر استان قم از نظر تزیینات برتری دارد. یكی از مهم‌ترین عناصر تزیینات این بقعه هنر گچبری به كار رفته درآن است كه در زمره برجسته ترین آثار هنری سده هشتم وهم طراز بناهایی همچون «گنبد علویان همدان»، «مدرسه حیدریه قزوین» و «بقعه پیربكران اصفهان» محسوب می‌شود.
* امامزاده ناصر(ع)
بنای چهار ضلعی امامزاده ناصرالدین(ع) در شهرقم از آثار سده 12ق یا اواخر دوره صفویه به شمار می‌رود. این بقعه به صورت چهار گوش مختلف الاضلاع به طول 50/4 متر وعرض 20/4 متر است. جداره‌های بنا تا حدود یك متر از سنگ مرمر پوشیده شده و بقیه آن با كاشی‌های فیروزه فام ساده وخشتی و آینه كاری تزیین یافته است
سقف زیارتگاه از داخل مزین به آینه و گچبری است. نمای بیرونی بنا از آجر و كاشی ساخته شده است. این بنا دو مدخل دارد، اما فاقد صحن، ایوان و بیوتات است. در این بنا یكی از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) مدفون است.
مسجد مقدس جمکران